Kamu Kurumları Yönetim Kurulları İzleme Çalışması

Son dönemde kamuoyunda sıklıkla tartışılan konulardan biri üst düzey bürokratların birden fazla kamu kurum ve kuruluşunda, kamu işletmelerinde aldıkları görevlerdir. Bu görevlerin karşılığında alınan çoklu maaşlarla kamu kaynaklarının iktidara yakın kişilere dağıtıldığı ve kritik kamu kurumlarının yönetim kurulları az sayıdaki siyasal seçkinin elinde paylaşıldığı tartışılmaktadır. Bu çerçevede başlattığımız Kamu Kurumları Yönetim Kurulları İzleme Çalışması kapsamında öncelikle kamu işletmelerinin yönetim kurullarını değerlendirdik. İnteraktif haritan da takip edilebileceği gibi 2 kişinin 7 üyeliği, 3 kişinin 5 üyeliği ve 32 kişinin 3 üyeliği bulunmakta. Kamu kurumlarının karar organlarının parti devleti görüntüsü verecek şekilde iktidara yakın kişilerden oluşturulması, liyakat ilkesinin geçersizliği, kamu kaynaklarının kişileri zenginleştirme aracı olarak kullanılması sistematik bir yolsuzluk ağı riski yaratmaktadır. Siyasallaştırılmış yönetim kurulları, yeterince açık ve anlaşılır bir biçimde tanımlanmayan sahiplik yapısı, finansal raporlamanın ve kamuyu aydınlatma çalışmalarının, şeffaflık mekanizmalarının yetersiz olması kamu işletmelerinin yolsuzluğa karşı zayıf durumda olduğuna işaret etmektedir.[1]

Kamu Kurumları Yönetim Kurulları Çalışmamızı incelemek için çalışmaya linkten ulaşabilirsiniz: https://bit.ly/3adEWkg 

 Ekonomik Kalkınma ve İş birliği Örgütü’nün rehberine göre kamu iktisadi teşekkülleri, devletin üzerinde tasarruf etme yetkisi/zilyetlik olan ve devlet tarafından işletme olarak tanımlanan her türlü tüzel kişiyi kapsamaktadır[2]. Bu tanım dahilinde anonim ortaklıklar, sınırlı sorumlu şirketler ve hisselerle sınırlı ortaklıklar da kamu iktisadi teşebbüsü olarak değerlendirilebilir[3]. Kamu iktisadi teşebbüslerinin rekabetten korunması, azınlık payına sahip hissedarların korunamaması, siyasi etki altına alınmış yönetim kurulları ve işletme, yeterli olmayan muhasebe ve denetim uygulamaları, zayıf uyum prosedürleri, finansal ve finansal olmayan bildirimlerin yetersiz olması gibi şeffaflık ve hesap verebilirliğin düşük seviyede olduğunu gösteren uygulamalar[4], kamu iktisadi teşebbüslerinin karşı karşıya kaldığı yönetişim zorlukların temel sebeplerindendir[5]. 

 Devletin kontrolü altında bulunan bu işletmelerin – iyi uygulamalar da göz önünde bulundurularak- şeffaf ve hesap verebilir bir biçimde çalışabilmesi adına birtakım ilkeler belirlenmiştir. Bu ilkelerin önemli bir kısmı da yönetim kurullarının oluşturulması ve işleyişi üzerine odaklanmaktadır. Yönetim kurulları, kaynakların yönetimi ve şirketin performansından sorumlu olduğu için, kurulun yapısı ve işleyişi kamu iktisadi teşebbüslerinin yönetişimi için önemli bir yer edinmektedir[6]. Yönetim kurulları, sahip oldukları temsil görevi nedeniyle yönetiminde bulundukları kamu iktisadi teşebbüslerinin faaliyetlerini gözetmek durumundadır ve aynı zamanda bir paydaş olan devlet ile şirket arasında aracılık etmektedir[7]. OECD (2015) yönergelerine göre oluşturulan ihtisas komitelerinde icracı olmayan birinin başkanlık etmesi ve yeterli sayıda bağımsız üye olması gerekirken komite üyelerinin donanımlı ve tecrübe sahibi kişilerden oluşturulması gerektiği vurgulanmıştır [8] 

 Bu noktada hükümeti temsilen yönetim kurulunda bulunan üyeler için ayrı bir özellik taşımaktadır. Dünya Bankası Raporuna göre (2014) ilgili bakanlık tarafından doğrudan atanan bir üyenin varlığı yönetim kurulu içinde çıkar çatışmasına sebebiyet verirken bu konuda çeşitli ülkeler tarafından atılan adımlar ise yönetim kurullarında hükümeti temsilen bulunan kişilerin sayısının azaltılması ve ağırlığın özel sektöre verilmesi, bakanların ve diğer siyasi atamaların yönetim kurulunda görev almasının önüne geçilmesidir [9]. Bu uygulamaya izin verilmesi halinde de iyi örneklerde görülen uygulamalar çıkar çatışmasının önüne geçilmesi, yetkinin bir başkasına delege edilmesinin önüne geçilmesi ve atanan kişinin başkan veya başkan yardımcısı olmasının önüne geçilmesidir [10] 

Bu bağlamda yönetim kurullarında şeffaflık ve hesap verebilirliğin artırılması adına Ekonomik Kalkınma ve İş Birliği Örgütü, İktisadi İş Birliği ve Gelişme Teşkilatı ve Uluslararası Şeffaflık Örgütü[11] tarafından geliştirilen öneriler aşağıdaki şekilde sıralanmıştır. 

1. Yönetim Kurulu üyelerinin aldıkları hak edişlerin açıklanması, 
2. Yönetim Kurulunun çeşitlilik politikası dahil olmak üzere, görev alan kişilerin göreve geliş aşamasında seçim sürecinin açıklanması[12]  
3. Kamu görevlilerinin ve siyasetçilerin [13] atanması konusunda açık kurallar olmalı ve gerekli bekleme süresinin (cooling-off ) uygulanması,  
4. Yönetim Kurulu üyelerinin belirlenmesi sürecinde gerekli durum tespitinin, değerlendirme çalışmasının (due diligence) yapılması ve bu sürecin çıkar çatışması incelemelerini dahil etmesi,  
5. Yönetim Kurulu üyelerinin atandıkları kamu işletmeleriyle ilişkili olan kuruluşlarla arasında gerçek lehtarlık (beneficial ownership)  ilişkisinin olmaması 
6. Yönetim Kuruluna üye atanması sürecinde arkadaş ve akraba kayırma, ahbap-çavuş ilişkisi veya patronaj ilişkisinin olmadığının  garanti altına alıması, 
7. Yönetim Kurulu üyesinin istifası vb konularda yolsuzluk riski veya şüphesine yönelik olan sürdülen bir sürecin olması 
8. Yönetim Kurulu üyelerinin diğer şirketlerde aldıkları görevlerin kamuoyu ile paylaşılması ve bağımsız üye olarak tanımlanıp tanımlanmadıklarının açıklanması,  
9. Yönetim Kurulu üyelerinin görev sürelerinin tanımlı olması ve görevlerin mevzuatta yeterince açık olması   
10. Yöneticilerin maaşlarının kuruluşun uzun vadede çıkarlarına uygun olarak belirlenmesi, 
11. Kamu görevlileri dahil bütün yönetim kurulu üyelerinin niteliklerine uygun olarak seçilmesi ve yasal sorumluluklarının olması,   
12. Bağımsız yönetim kurulu üyelerinin kuruluş üzerinde somut çıkarının (pecuniary and material interest)  ve büyük paydaşlarla ve ownership entity (bu bağlamda devlet) ile somut çıkarının ve ilişkisinin olmaması 
13. Başta siyasi müdahaleye sebep olacak çıkar çatışmaları olmak üzere, çıkar çatışmalarının önlemek için gerekli mekanizmaların kurulması,  
14. İyi yönetişim örneklerinde görüldüğü üzere yönetim kurulu başkanı ve icra kurulu başkanı (CEO) farklı kişiler olması  
15. İcra kurulu başkanının (CEO) kamu işletmelerinde görev alan yönetim kurulu üyeleri tarafından seçilmesi ve görevden alınması  
16. İcra kurulu başkanının (CEO) doğrudan hükümet tarafından atanmaması gereklidir. 

 Tüm bunlara ek olarak; OECD (2020) “Implementing the OECD Guidelines on Corporate Governance of State-Owned Enterprises: Review of Recent Developments” isimli raporunda Finlandiya, Almanya, Kore, Yeni Zelanda, Birleşik Krallık, İspanya ve İsveç’in kamu iktisadi teşekkülleri yönetim kurullarının oluşturulması sürecinde toplumsal cinsiyet eşitliği uygulamaları açısından örnek ülkeler olduğunu vurgulamıştır [14]. Türkiye’de kamu iktisadi teşekkülleri, kamu sermayeli bankalar ve diğer kamu işletmelerinin yönetim kurulu yapıları incelendiğinde kurullarda görev alan kadın sayısının oldukça az olduğu gözlemlenmektedir. 

Graph Commons Kullanıma İlişkin  

Yönetim Kurulları İzleme Çalışmasını yakından incelemek için kişilerin isminin üzerine tıklayarak tespit ettiğimiz bağlantılarını açık kaynaklarda yayınlanan biyografileri ile birlikte görebilirsiniz. Buna ek olarak, kurumların  isimlerinin üzerine tıkladığınızda kurumlar arasındaki bağlantıları görebilirsiniz. Kişi ve kurumlar arasındaki bağlantıların üzerine tıkladığınızda kişinin kurumla olan bağlantısının niteliğini görebilirsiniz bkz: Yönetim Kurulu Başkanı, Genel Müdür.  

Kaynakça 

[1] OECD. (2015). OECD Guidelines on Corporate Governance of state-Owned Enterprises. OECD Publishing. https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/9789264244160-en.pdf?expires=1629802290&id=id&accname=guest&checksum=DED90417882E93948467D19BCA9F3B4D

[2] OECD. (2015). OECD Guidelines on Corporate Governance of state-Owned Enterprises. OECD Publishing. https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/9789264244160-en.pdf?expires=1629802290&id=id&accname=guest&checksum=DED90417882E93948467D19BCA9F3B4D 

[3] OECD. (2015). OECD Guidelines on Corporate Governance of state-Owned Enterprises. OECD Publishing. https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/9789264244160-en.pdf?expires=1629802290&id=id&accname=guest&checksum=DED90417882E93948467D19BCA9F3B4D  

[4] Arrobbio, A., Barros, A. C. H., Beauchard, R. F., Berg, A. S., Brumby, J., Fortin, H., Garrido, J., Kikeri, S., Moreno-Dodson, B., Nunez, A., Robinett, D., Steinhilper, I. F., Vani, S. N., Verhoeven, M., & Zoratto, L. D. C. (2014). Corporate governance of state-owned enterprises: A toolkit (Sy 91347). World Bank Group. http://documents1.worldbank.org/curated/en/228331468169750340/pdf/Corporate-governance-of-state-owned-enterprises-a-toolkit.pdf  

[5]  Arrobbio, A., Barros, A. C. H., Beauchard, R. F., Berg, A. S., Brumby, J., Fortin, H., Garrido, J., Kikeri, S., Moreno-Dodson, B., Nunez, A., Robinett, D., Steinhilper, I. F., Vani, S. N., Verhoeven, M., & Zoratto, L. D. C. (2014). Corporate governance of state-owned enterprises: A toolkit (Sy 91347). World Bank Group. http://documents1.worldbank.org/curated/en/228331468169750340/pdf/Corporate-governance-of-state-owned-enterprises-a-toolkit.pdf  

[6] Arrobbio, A., Barros, A. C. H., Beauchard, R. F., Berg, A. S., Brumby, J., Fortin, H., Garrido, J., Kikeri, S., Moreno-Dodson, B., Nunez, A., Robinett, D., Steinhilper, I. F., Vani, S. N., Verhoeven, M., & Zoratto, L. D. C. (2014). Corporate governance of state-owned enterprises: A toolkit (Sy 91347). World Bank Group. http://documents1.worldbank.org/curated/en/228331468169750340/pdf/Corporate-governance-of-state-owned-enterprises-a-toolkit.pdf 

[7] OECD. (2020). Implementing the OECD Guidelines on Corporate Governance of State-Owned Enterprises: Review of Recent Developments. OECD Publishing. https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/4caa0c3b-en.pdf?expires=1629800907&id=id&accname=guest&checksum=D61636D60654AF4C47D01625DD74DCD6 

[8] OECD. (2015). OECD Guidelines on Corporate Governance of state-Owned Enterprises. OECD Publishing. https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/9789264244160-en.pdf?expires=1629802290&id=id&accname=guest&checksum=DED90417882E93948467D19BCA9F3B4D  

[9] Arrobbio, A., Barros, A. C. H., Beauchard, R. F., Berg, A. S., Brumby, J., Fortin, H., Garrido, J., Kikeri, S., Moreno-Dodson, B., Nunez, A., Robinett, D., Steinhilper, I. F., Vani, S. N., Verhoeven, M., & Zoratto, L. D. C. (2014). Corporate governance of state-owned enterprises: A toolkit (Sy 91347). World Bank Group. http://documents1.worldbank.org/curated/en/228331468169750340/pdf/Corporate-governance-of-state-owned-enterprises-a-toolkit.pdf  

[10] Arrobbio, A., Barros, A. C. H., Beauchard, R. F., Berg, A. S., Brumby, J., Fortin, H., Garrido, J., Kikeri, S., Moreno-Dodson, B., Nunez, A., Robinett, D., Steinhilper, I. F., Vani, S. N., Verhoeven, M., & Zoratto, L. D. C. (2014). Corporate governance of state-owned enterprises: A toolkit (Sy 91347). World Bank Group. http://documents1.worldbank.org/curated/en/228331468169750340/pdf/Corporate-governance-of-state-owned-enterprises-a-toolkit.pdf 

[11] Transparency International. (2017). 10 Anti-Corruption Principles For State-Owned Enterprises. [Available online]: https://www.transparency.org/en/publications/10-anti-corruption-principles-for-state-owned-enterprises 

[12]  Dünya Bankası Corporate governance of state-owned enterprises : a toolkit( tarih) raporunda yönetim kuruluna aday gösterilme ve atanma arasındaki ayrıma dikkat çeker. Bir kişi yönetim kuruluna hissedar, komite ve yönetim kurulu tarafından aday gösterilirken aday gösterilen kişinin atanması ise hükümet makamı veya şirketin genel kurul toplantısında kararlaştırılabilir.

[13] Yüksek çıkar çatışması riskinden dolayı seçilmiş olan siyasetçilerin yönetim kurulu üyesi olması risklidir. Aynı zamanda aile bağı veya yakın bağı olan isimlerin atanması da peddling ve yolsuzluk riski taşıyabilir.  

[14] OECD (2020), Implementing the OECD Guidelines on Corporate Governance of State-Owned Enterprises: Review of Recent Developments, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/4caa0c3b-en.